Πολιτική Ανοικτής Πρόσβασης

Εισαγωγή

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει την ανοιχτή πρόσβαση ως τον καθιερωμένο τρόπο για τη διάδοση της δημόσια χρησματοδοτούμενης έρευνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και περιλαμβάνει την ελεύθερη κυκλοφορία της γνώσης ως μία από τις πέντε προτεραιότητες του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας (COM(2012) 392 final¹).

Το καλοκαίρι του 2012 συνέστησε στα κράτη μέλη να αναπτύξουν εθνικές πολιτικές οι οποίες θα παρέχουν ανοιχτή πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα και με βάση τις οποίες οι φορείς χρηματοδότησης και διεξαγωγής έρευνας θα αναπτύξουν αντίστοιχα τις δικές τους πολιτικές συντονισμένες σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο (C(2012) 4890 final²).

Επιπλέον, η ανοικτή πρόσβαση θα είναι υποχρεωτική για όλες τις δημοσιεύσεις με αξιολόγηση που προκύπτουν από χρηματοδότηση του προγράμματος Horizon 2020. Το ίδιο πρόγραμμα περιλαμβάνει μία πιλοτική δράση για την ανοιχτή πρόσβαση στα ερευνητικά δεδομένα. Επιπλέον, ο Σύνδεσμος Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (European University Association), ήδη από το 2008, έχει κάνει συστάσεις για την ανοιχτή πρόσβαση³ και σε πρόσφατο υπόμνημα που συνέταξε από κοινού με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2013)⁴ αποφάσισαν και τα δύο μέρη την ανοιχτή πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα (δημοσιεύσεις και δεδομένα) και τη δημιουργία αποθετηρίων ανοιχτής πρόσβασης.

Σε εθνικό επίπεδο, ο νόμος 4310/2014 για την έρευνα, τεχνολογική ανάπτυξη, καινοτομία και άλλες διατάξεις ενισχύει την ανοιχτή πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα και εναρμονίζεται με τη σχετική ευρωπαϊκή νομοθεσία.

Αφαιρώντας τυχόν νομικά, εμπορικά και τεχνολογικά εμπόδια πρόσβασης στην επιστημονική πληροφορία η ερευνητική διαδικασία μπορεί να γίνει πιο αποτελεσματική και τα ερευνητικά αποτελέσματα περισσότερο αναγνωρίσιμα. Επιπλέον, η ανοιχτή πρόσβαση προλαμβάνει την επικάλυψη στις ερευνητικές προσπάθειες και τη λογοκλοπή, ενισχύει τη γνώση και τη μετάδοση της τεχνολογίας και προωθεί την καινοτομία.

Οφελούμενοι από την ανοιχτή πρόσβαση στην επιστημονική πληροφορία είναι τα ακόλουθα νομικά και φυσικά πρόσωπα:

• Τα ιδρύματα και οι συγγραφείς αποκτούν άμεση αναγνωρισιμότητα στην ερευνητική τους παραγωγή και ως εκ τούτου, η προώθηση και χρήση των ερευνητικών αποτελεσμάτων αυξάνεται. Η ανοιχτή πρόσβαση οδηγεί σε αύξηση του αντίκτυπου του επιστημονικού έργου, της διεθνούς συνεργασίας και δίνει πρόσβαση στην ανεύρεση νέων πηγών χρηματοδότησης και ευκαιριών.
• Οι ερευνητές κερδίζουν χρόνο κατά την αναζήτηση άρθρων και άλλων βιβλιογραφικών πηγών, στις οποίες δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση μέσω των βιβλιοθηκών τους. Επιπρόσθετα, μπορούν να εξάγουν πληροφορίες ή δεδομένα από τα άρθρα, συχνά από διαφορετικά πεδία έρευνας, ώστε να δημιουργήσουν νέα πολυεπίπεδη και συνδυασμένη γνώση, χρησιμοποιώντας τεχνολογίες αναζήτησης κειμένου και δεδομένων, οι οποίες λειτουργούν αποτελεσματικά μόνο στην αναζήτηση ανοιχτού περιεχομένου.
• Οι φορείς χρηματοδότησης, πανεπιστήμια και ερευνητικοί φορείς παρακολουθούν την ποιότητα και τη διαφάνεια της ερευνητικής διαδικασίας, την επιστροφή της επένδυσης στην έρευνα και επωφελούνται από την αυξημένη αναγνωρισιμότητα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Μπορούν, επίσης, να υιοθετήσουν νέα μοντέλα για την αποτίμηση της έρευνας, χάρη σε εναλλακτικούς δείκτες, πχ. αποτίμηση της έρευνας μέσω των δημοσιεύσεων στο αποθετήριο, μέσω της καταγραφής και παρακολούθησης των δημοσιεύσεων και άλλων ερευνητικών προσπαθειών που καταγράφονται στα συστήματα CRIS (Current Research Information Systems), μέσω του μητρώου ερευνητών της ΓΓΕΤ κλπ.
• Οι βιβλιοθήκες είναι δυνητικοί δικαιούχοι της ανοιχτής πρόσβασης, δεδομένου ότι τους επιτρέπει να παρέχουν στους χρήστες τους αυξημένη πρόσβαση σε επιστημονικό περιεχόμενο και να βοηθούν τη μείωση του ποσού που δαπανούν για τις παραδοσιακές συνδρομές περιοδικών. Με τη σωστή επένδυση σε δεξιότητες και υποδομές προσφέρεται επίσης η δυνατότητα ανάληψης νέων ρόλων από πλευράς των βιβλιοθηκών ως φορέων παροχής υπηρεσιών ανοιχτής πρόσβασης (διαχείριση αποθετηρίων και/ή εκδοτικών δραστηριοτήτων) και συμβουλευτικών υπηρεσιών για τις νέες μεθόδους επιστημονικής και ερευνητικής επικοινωνίας.
• Οι εκδότες, οι οποίοι υιοθετούν την ανοιχτή πρόσβαση δυνητικά αποκτούν μεγαλύτερη έκθεση και αναγνωρισιμότητα για τις εκδόσεις τους, και είναι εν δυνάμει πιο ανοιχτοί σε νέες δυνατότητες, εστιάζοντας στην παροχή νέων υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας στην κοινότητά τους.
• Οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις μπορούν, επίσης, να επωφεληθούν σε πολύ μεγάλο βαθμό από την άμεση και ανοιχτή πρόσβαση σε πρωτοποριακά ερευνητικά αποτελέσματα με στόχο την καινοτομία, αναπτύσσοντας νέα προϊόντα και υπηρεσίες, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο την ανταγωνιστικότητά τους. Η περιορισμένη πρόσβαση σε ακαδημαϊκά αποτελέσματα, τα οποία βασίζονται σε συνδρομές, μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στην επίτευξη καινοτόμων αποτελεσμάτων από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Τέλος, η ευρύτερη και βελτιωμένη διαφάνεια της επιστημονικής διαδικασίας και συνεπώς η πρόσβαση στη γνώση, μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί ότι οδηγεί σε πολίτες περισσότερο ενημερωμένους σε θέματα επιστήμης και πιο ικανούς να ανταποκριθούν με επιτυχία στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Κανονισμοί πολιτικής

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω το Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος (ΔΙ.ΠΑ.Ε.) ΑΝΑΜΕΝΕΙ από τα μέλη, τους συνεργάτες και του φοιτητές του να μεγιστοποιούν την πρόσβαση, χρήση και εφαρμογές των ευρημάτων τους. Με βάση αυτό:

Από την 10/02/2015 το Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος (ΔΙ.ΠΑ.Ε.)

1. Απαιτεί από τα μέλη του να καταθέτουν στο ιδρυματικό αποθετήριο, IHU Repository, μέσω της διαδικασίας αυτο-αρχειοθέτησης, ένα ηλεκτρονικό αντίγραφο όλων των έγκριτων (peer-reviewed) άρθρων, βιβλίων/μονογραφιών, κεφαλαίων βιβλίων, πρακτικών συνεδρίων, μεταπτυχιακών και διδακτορικών διατριβών, εγγράφων εργασίας, τεχνικών αναφορών, ενδιάμεσων και/ή τελικών εκθέσεων ερευνητικών προγραμμάτων που έχουν γίνει αποδεκτά για δημοσίευση (είτε το τελικό αντίγραφο είτε η εκδοχή του εκδότη), εφόσον έχουν σχετικό δικαίωμα δημοσίευσης/ δημοσιοποίησης των εν λόγω αρχείων.
2. Απαιτεί τα μεταδεδομένα (τίτλος, συγγραφείς, ιδιότητα, όνομα περιοδικού που αποδέχτηκε τη δημοσίευση κλπ.) όλων των δημοσιεύσεων που προσδιορίζονται στο 1. να είναι άμεσα διαθέσιμα από τη στιγμή της κατάθεσής τους στο αποθετήριο.
3. Απαιτεί το πλήρες κείμενο όλων των δημοσιεύσεων που προσδιορίζονται στο 1. να καθίσταται ανοιχτά διαθέσιμο από τη στιγμή της υποβολής ή όσο το δυνατόν πιο σύντομα μετά από αυτήν. Στην περίπτωση δημοσιεύσεων που δεν μπορούν να είναι άμεσα ανοιχτά διαθέσιμες, λόγω περιορισμών των εκδοτών και/ή του δημιουργού, η υποβολή που αναφέρεται στο 1. παραμένει υποχρεωτική, αλλά η πρόσβαση θα είναι κλειστή μέχρι τη λήξη του περιορισμού (εμπάργκο) του εκδότη και/ή δημιουργού.
4. Απαιτεί το πλήρες κείμενο όλων των μεταπτυχιακών διατριβών να αδειοδοτείται με την ανοιχτή άδεια Creative Commons BY-NC v.4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/.
5. Απαιτεί για τις διδακτορικές διατριβές να συμπληρώνεται και η σχετική φόρμα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) για τη μετέπειτα υποχρεωτική βάσει του Ν. 1566/1985 υποβολή της διδακτορικής διατριβής στο Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών του ΕΚΤ http://www.didaktorika.gr/. Οι διδάκτορες θα πρέπει να συμμορφώνονται με τους όρους και τις προϋποθέσεις που ορίζει το Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών.
6. Σχετικά με τους όρους υποβολής των διδακτορικών διατριβών στο ιδρυματικό αποθετήριο, οι διδάκτορες έχουν το δικαίωμα να ορίσουν όποια ανοιχτή άδεια Creative Commons επιθυμούν και να ορίσουν μία χρονική περίοδο περιορισμού (εμπάργκο) ως την πλήρη αποδέσμευση της διατριβής τους, η οποία δε θα μπορεί να ξεπερνά το ένα ημερολογιακό έτος.
7. Θα θεωρηθούν ως δημοσιεύσεις από ακαδημαϊκά μέλη/προσωπικό εκείνες των οποίων τα μεταδεδομένα και τα πλήρη κείμενα είναι κατατεθειμένα στο ιδρυματικό αποθετήριο για σκοπούς αποτίμησης και αξιολόγησης της ερευνητικής παραγωγής τόσο του ιδρύματος συνολικά, όσο και του κάθε μέλους προσωπικού.
8. Θα παρακολουθεί τη συμμόρφωση με αυτήν την πολιτική συγκρίνοντας το περιεχόμενο του αποθετηρίου σε σχέση με ό,τι έχει καταγραφεί από υπηρεσίες ευρετηριασμού.

Οι ανωτέρω ρυθμίσεις ισχύουν για όλες τις δημοσιεύσεις που παράγονται μετά από την ημερομηνία κατά την οποία η πολιτική αυτή έχει τεθεί σε ισχύ.

Περαιτέρω, το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος:

• Ενθαρρύνει το ερευνητικό/ ακαδημαϊκό προσωπικό να διατηρεί την κυριότητα των πνευματικών δικαιωμάτων των δημοσιεύσεών τους, όπου είναι δυνατόν και να αδειοδοτεί τους εκδότες μόνο με τα δικαιώματα, τα οποία είναι αναγκαία για την έκδοση. Για αυτό, απευθύνεται προς όλους τους ερευνητές του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος:

Το άρθρο σας έχει γίνει δεκτό για δημοσίευση σε ένα επιστημονικό περιοδικό και όπως όλοι οι συνάδελφοί σας, θα θέλατε να τύχει της ευρύτερης δυνατής διάδοσης και να έχει τον μεγαλύτερο δυνατό αντίκτυπο στην επιστημονική κοινότητα. Ωστόσο, συνήθως, η εκδοτική σύμβαση (publication agreement) που έχετε υπογράψει με τον εκδότη του περιοδικού δεν σας το επιτρέπει.

Είναι δεδομένο ότι ποτέ εκουσίως δε θα αποκρύπτατε την έρευνά σας από ένα κοινό το οποίο θα ωφελείτο από αυτήν. Υπογράφοντας, όμως, μία περιοριστική εκδοτική σύμβαση περιορίζετε το επιστημονικό κοινό στο οποίο απευθύνεστε και ελαττώνετε τον αντίκτυπό σας ως συγγραφέα.

Αυτό συμβαίνει όταν σύμφωνα με την παραδοσιακή εκδοτική σύμβαση όλα τα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένων και των πνευματικών δικαιωμάτων (copyright) μεταβιβάζονται στο περιοδικό. Πιθανώς, να θέλετε να συμπεριλάβετε μέρος του άρθρου σας και σε επόμενες εργασίες. Μπορεί να θέλετε να δώσετε αντίγραφα του άρθρου σας στους φοιτητές σας ή να μοιράσετε το άρθρο σας σε κάποιους συναδέλφους. Και σίγουρα θα θέλετε να αναρτήσετε το άρθρο σας στην προσωπική σας ιστοσελίδα ή στο ιδρυματικό αποθετήριο του ιδρύματός σας, αν έχετε αυτήν την επιλογή. Όλοι αυτοί είναι τρόποι να διαδώσετε ευρέως την έρευνά σας και να εκπληρώσετε τους στόχους σας ως ερευνητής/ ακαδημαϊκός, οι οποίοι όμως αναστέλλονται από την παραδοσιακή εκδοτική σύμβαση που έχετε υπογράψει.

Ωστόσο, υπάρχει τρόπος να διατηρήσετε όλα αυτά τα καίριας σημασίας δικαιώματα. Το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος ενθαρρύνει τους ερευνητές του να αδειοδοτούν τους εκδότες μόνο με τα αναγκαία για την έκδοση δικαιώματα. Επίσης, ενθαρρύνει τους ερευνητές του να χρησιμοποιούν τις πληροφορίες για τα παραρτήματα (addenda) εκδοτικών συμβάσεων http://www.sparc.arl.org/resources/authors/addendum που χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση των δικαιωμάτων του συγγραφέα, όπως το SPARC Author Addendum http://www.sparc.arl.org/sites/default/files/Access-Reuse_Addendum.pdf, το οποίο είναι μια νομική πράξη που τροποποιεί τη συμφωνία του εκδότη και σας επιτρέπει να κρατήσετε βασικά δικαιώματα για τα άρθρα σας. Το SPARC Author Addendum είναι μία ελεύθερα προσβάσιμη πηγή που αναπτύχθηκε από τον SPARC σε συνεργασία με τις Creative Commons and Commons Science, καθιερωμένους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς που προσφέρουν μια σειρά από επιλογές σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα για πολλές διαφορετικές δημιουργικές προσπάθειες.

• Ενθαρρύνει τα μέλη του να καταθέτουν στο ιδρυματικό αποθετήριο [το οποίο προσφέρει δημόσια πρόσβαση στα ερευνητικά δεδομένα, επιτρέπει την παραπομπή των δεδομένων μέσα από μόνιμους προσδιοριστές (handle), παρέχει ποιοτικά μεταδεδομένα, συμπεριλαμβανομένης της αναφοράς στον χρηματοδότη της έρευνας με βάση αποδεκτές κατευθυντήριες γραμμές και πρότυπα] όλα τα ερευνητικά σύνολα δεδομένων που χρησιμεύουν ως αποδεικτικά στοιχεία για δημόσια διαθέσιμες εκθέσεις έρευνας και/ή αναφορά σε peer-reviewed δημοσιεύσεις.

Τελικές παρατηρήσεις

Το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος προτίθεται να εξασφαλίσει την επιμέλεια και μακροχρόνια διατήρηση των αποτελεσμάτων της έρευνας που κατατίθεται στο ιδρυματικό αποθετήριό του.

Για τη δημιουργία αυτής της πολιτικής το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος στηρίχθηκε στις διατυπώσεις του προτύπου πολιτικής ανοιχτής πρόσβασης του Δικτύου Medoanet.

Το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος προτίθεται να αυξάνει τον αριθμό των πηγών, εργαλείων και χαρακτηριστικών του αποθετηρίου, να διευκολύνει την υποβολή, να εκπαιδεύει τους ερευνητές ώστε να χρησιμοποιούν το αποθετήριο, να παρέχει πληροφορίες σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα, να ερευνά σχέδια διαχείρισης δεδομένων και να αναπτύξει σχέδιο διαμόρφωσης πολιτικής για τη μακροχρόνια διατήρηση του αποθέματός του.

Παρά το γεγονός ότι αυτή η πολιτική ισχύει για τις δημοσιεύσεις που γίνονται μετά την ημερομηνία έναρξης ισχύος, το Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος ενθαρρύνει τα μέλη του να καταθέσουν στο ιδρυματικό αποθετήριο και όσες δημοσιεύσεις είχαν συγγράψει πριν από την ημερομηνία αυτή και να τις καταστήσουν ελεύθερα προσβάσιμες όποτε αυτό είναι δυνατό.

Εμπιστευτικές πληροφορίες

Σε περιπτώσεις δημοσιεύσεων, όπως αυτές ορίζονται υπό 1. για τις οποίες ο δημιουργός/συγγραφέας επικαλείται εμπιστευτικές πληροφορίες και δεδομένα, θα είναι υποχρεωμένος να αποδείξει εγγράφως την εμπιστευτικότητα αυτή. Σε όποια δημοσίευση φέρονται να περιλαμβάνονται εμπιστευτικές πληροφορίες και δεδομένα που καθιστούν αδύνατη την ανοιχτή πρόσβαση σε αυτήν, η δημοσίευση θα κατατίθεται υποχρεωτικά στο ιδρυματικό αποθετήριο ως κρυφό αρχείο, δηλαδή δε θα είναι ορατή παρά μόνον στους διαχειριστές του ιδρυματικού αποθετηρίου, στον δημιουργό/συγγραφέα και σε όποιο άλλο τρίτο μέρος (φυσικό πρόσωπο ή άλλη νομική υπόσταση) αυτός (δηλ. ο συγγραφέας/δημιουργός) δηλώσει. Όσον αφορά στις διπλωματικές εργασίες, πρόσβαση στα στοιχεία αυτά θα έχουν εκτός από το δημιουργό και ο επιβλέπων και τα μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής. Επισημαίνεται ότι τα μεταδεδομένα τέτοιων δημοσιεύσεων θα είναι ανοιχτά προσβάσιμα.

Σημειώνεται, εν κατακλείδι, ότι η υποβολή καθίσταται υποχρεωτική για λόγους τήρησης αρχείου, αποτίμησης και μακροπρόθεσμης διατήρησης της πνευματικής παραγωγής του Ιδρύματος και απόκτησης του σχετικού τίτλου σπουδών στις περιπτώσεις μεταπτυχιακών και διδακτορικών διατριβών.